Svi smo u svojim djetinjstvima i mladostima, u dramatičnim trenucima vršnjačkih svađa i nadgornjavanja, ponekad pokušavali odagnati prijetnju i zazvati dodatnu snagu pozivajući se na nekog od starije braće, rođaka ili jednostavno na nekog od žešćih momaka “iz raje”. Na psihološki sličan način danas, dok se tmurni politički oblaci ne razilaze iznad Bosne i Hercegovine, a olujni vjetrovi s neizlječivo tijesnih granica Srbije i Hrvatske prijete da uskovitlaju nagomilani velikodržavni i šovinistički poganluk, mnogo Bošnjaka, posebno mlađih, ako je suditi po odbljescima stvarnosti javnog mnijenja na društvenim mrežama, zaziva sjećanje na Armiju Republike Bosne i Hercegovine, na njenu slavu i heroje.
Bez obzira na to što je kaburski stroj njenih boraca u bosanskim mezaristanima sve duži i što se znatan broj živućih i dalje bori za neka od elementarnih prava s državom koju su odbranili snagom svojih srca i cijenom svoje krvi, to je pouzdan znak da se Armija već preselila u historijsku svijest našeg naroda i u legendu iz koje sjaji i nagovještava da bi se otuda opet mogla vratiti onda kad bude najteže. Ona je danas kao kolektivitet, a tek su tri desetljeća prošla od njenog stvaranja, na mjestu iz kojeg su prethodne generacije Bošnjaka u svojim velikim kušnjama dozivale Đerzeleza, Tala, Gazi Husrev-bega, Zmaja od Bosne i druge junake. To je potpuno novo iskustvo koje do sada kao narod nismo imali i dobar znak jedne vrste sazrijevanja.
Mada se u historijskoj stvarnosti, među nama rečeno, dozivani nikada ne odazovu, sam njihov spomen i svijest da smo ih imali drže nas budnim i razbijaju strah od toga da su se mitska vrata na koja ulaze heroji za nas zauvijek zatvorila i da se, kada iskušenja postanu prevelika, neki od savremenika neće u njih prometnuti. U tom smislu, nadati se, ni ovo kratko podsjećanje na čin formiranja Armije Republike Bosne i Hercegovine neće biti uzaludno.
Bosna i Hercegovina imala je u jugoslavenskoj federaciji, kao i ostale republike i pokrajine, Ustavom definiranu oružanu silu u obliku Teritorijalne odbrane, koja je bila ravnopravna strategijska komponenta u sastavu Oružanih snaga SFRJ i nije bila organizacijski dio Jugoslavenske narodne armije. Državni organi Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine bili su nadležni za osiguranje i jedinstvo organizacije, pripremu i djelovanje Teritorijalne odbrane na svojoj teritoriji. Bez obzira na određene promjene u sistemu rukovođenja i komandovanja tokom osamdesetih godina, ova ustavna nadležnost Bosne i Hercegovine nad vlastitom Teritorijalnom odbranom nikada nije derogirana.
U historijskim odlukama Skupštine SR Bosne i Hercegovine usvojenim 15. oktobra 1991. godine, Memorandumu (Pismu o namjerama) i Platformi o položaju Bosne i Hercegovine u budućem ustrojstvu jugoslavenske zajednice, iskazano je opredjeljenje naše zemlje da osigura ravnopravan status s ostalim jugoslavenskim republikama u procesu disolucije i potvrdi vlastite ustavne principe, državni suverenitet i teritorijalni integritet. Između ostalog, Platforma je vrlo jasno i nedvosmisleno potvrdila da su “snage teritorijalne odbrane u Republici Bosni i Hercegovini pod kontrolom Predsjedništva Republike” i da se samo u slučaju vanjskog napada na jugoslavensku zajednicu kao cjelinu one stavljaju pod zajedničku komandu. Istovremeno s donošenjem odluke o provođenju referenduma o nezavisnosti, jedinog preostalog uvjeta za njeno priznavanje od Evropske zajednice, Skupština je 25. januara 1992. godine donijela i zaključak o povlačenju predstavnika Bosne i Hercegovine iz svih jugoslavenskih saveznih organa i institucija. Predsjedništvo je, to je neupitna činjenica, i prije proglašenja državne nezavisnosti imalo punu nadležnost i legitimitet u donošenju svih odluka vezanih za teritorijalnu odbranu.
Nakon referenduma, i nakon što su iredentističkim i velikodržavnim politikama proizvedene proturječnosti eskalirale u pogledu nivoa nasilja i primjene oružane sile s očitim ciljem zauzimanja i prisvajanja bosanskohercegovačke teritorije, što je činom priznanja nezavisnosti Bosne i Hercegovine od Evropske zajednice, Sjedinjenih Američkih Država i većine zemalja svijeta postalo nesumnjiva oružana agresija po međunarodnom pravu, Predsjedništvo SR Bosne i Hercegovine donijelo je na sjednici održanoj 8. aprila 1992. godine Odluku o proglašenju neposredne ratne opasnosti, kojom je za vrijeme trajanja ovog stanja preuzelo nadležnosti Skupštine za donošenje uredbi sa zakonskom snagom i potrebnih odluka. Na osnovu toga donesena je uredba kojom je naziv države promijenjen u Republika Bosna i Hercegovina i, shodno tome, uredba kojom je ukinut dotadašnji Republički štab Teritorijalne odbrane i obrazovan Štab Teritorijalne odbrane Republike Bosne i Hercegovine. Istom je uredbom potvrđeno da će odluke o upotrebi jedinica TORBiH donositi Predsjedništvo, a kao zvanični privremeni znak njenih pripadnika propisan stari bosanski grb s ljiljanima. Za komandanta Štaba TORBiH imenovan je pukovnik Hasan Efendić, za načelnika štaba pukovnik Stjepan Šiber, a za zamjenika načelnika i glavnog operativca pukovnik Jovan Divjak.
Sutradan, 9. aprila, Predsjedništvo je donijelo odluku na osnovu koje su svi naoružani sastavi i pojedinci, osim snaga JNA i MUP-a, koji su djelovali na teritoriji Republike Bosne i Hercegovine, pod raznim oznakama i simbolima, bili obavezni da se prijave štabovima TORBiH radi stavljanja pod jedinstvenu komandu i dobivanja jedinstvenih obilježja. Kao krajnji rok prijavljivanja i stavljanja pod komandu Teritorijalne odbrane određen je 15. april 1992. godine.
Ovo je bila jedna od ključnih odluka tadašnjeg državnog rukovodstva Bosne i Hercegovine, čiji suštinski historijski značaj u našoj javnosti nije u dovoljnoj mjeri valoriziran. Naime, poznato je da su pod snažnim pritiskom i stalnom prijetnjom upotrebe sile od velikosrpske politike i jugoslavenskog vojnog vrha probosanske političke snage, a prije svega Stranka demokratske akcije i njeni kadrovi u držanim organima, bili prinuđeni određene pripreme za odbranu zemlje od oružane agresije obavljati tajno, ilegalno i mimo državnih institucija, stvarajući tokom nekoliko mjeseci prije agresije paralelne strukture koje su postale poznate pod nazivima “Patriotske lige”, “Zelenih beretki” i drugih.
Nema sumnje u to da je ovo iznuđeno rješenje u datoj situaciji bilo i neophodno, te da je značaj “Patriotske lige”, “Zelenih beretki” i drugih vojno organiziranih patriota u pripremi i prvim danima odbrane Bosne i Hercegovine bio izniman. Podlijeganje iskušenju da se ova manje-više stranačka struktura jednostavno proglasi vlastitom vojskom značilo bi negaciju legitimiteta državnog rukovodstva i cijele borbe za odbranu Bosne i Hercegovine. Takav otklon od ustavne pozicije i same ideje države sveo bi cijelu organizaciju na nivo odbrane pojedinih naselja i biološkog opstanka zajednica Bošnjaka u njima, kao u historijskom iskustvu muslimanskih milicija tokom Drugog svjetskog rata, a vjerovatno bi i ishod te borbe bio sličan sudbini muslimanskih milicija. Čvrsto ustrajavanje na ustavnim principima i odbrani institucija, u ovom slučaju kroz odluku o ostvarenju ustavne uloge Teritorijalne odbrane, predstavljali su temelj mimo kojeg ne bi mogle biti izgrađene Oružane snage i Armija Republike Bosne i Hercegovine, niti bi bila moguća odbrana države.
Koliko je tačna ova tvrdnja, na najbolji način govori činjenica da se kroz ovo pitanje i danas, trideset godina kasnije, stalno i iznova pokušava osporiti legitimitet državnih organa i Teritorijalne odbrane različitim relativizacijama, poput teorija o suštinskoj nadležnosti jugoslavenskog vojnog vrha nad TORBiH. Vitalne su i živopisne, koliko i pogrešne, i interpretacije koje dokazuju da je navodno “Patriotska liga” adoptirala Teritorijalnu odbranu, a ne onako kako se u historijskoj stvarnosti dogodilo i kako su nalagale odredbe citirane odluke Predsjedništva, da se “Patriotska liga” – kao i sve druge naoružane formacije i pojedinci – stavila pod jedinstvenu komandu Teritorijalne odbrane.
Ovakvim manipulacijama uporno se pokušava legitimna odbrambena struktura suverene i međunarodno priznate države Republike Bosne i Hercegovine svesti na nivo oružanog odreda jedne od zaraćenih etničkih zajednica, čime bi se posljedično dekriminalizirale formacije ove vrste koje su u Bosni i Hercegovini djelovale u funkciji oružane agresije Srbije i Hrvatske i čime bi u potpunosti bila obesmišljena interpretacija samog karaktera rata kao agresije, sa svim konsekvencama koje iz toga proizlaze.
Dakle, početkom agresije sve organizirane i naoružane grupe i pojedinci opredijeljeni za odbranu zemlje svrstali su se u redove Teritorijalne odbrane Republike Bosne i Hercegovine i potčinili komandama njenih jedinica i štabova. Naziv Armija Republike Bosne i Hercegovine uveden je Uredbom sa zakonskom snagom o Oružanim snagama Bosne i Hercegovine, koja je stupila na snagu 20. maja 1992. godine. Definirano je da Oružane snage u miru čini Armija, a u slučaju rata još i policija i eventualno drugi naoružani sastavi. Kao jedinstveni znak pripadnosti Armiji određen je grb Republike Bosne i Hercegovine, a kao dan njenog formiranja utvrđen 15. april 1992. godine, dan spomenutog objedinjavanja svih naoružanih formacija pod komandom Teritorijalne odbrane. Uredbom je bilo definirano da će Teritorijalna odbrana imati funkciju Armije sve do dovršenja procesa njenog organiziranja.
Ona je to činila do 4. jula 1992. godine, kada je Predsjedništvo, kao najviši organ rukovođenja i komandovanja, donijelo Odluku o organizaciji Oružanih snaga, kojom je utvrđena njihova organizacija i formacije štabova, komandi, jedinica i ustanova. Ovim je aktom Armija Republike Bosne i Hercegovine zvanično stavljena u funkciju, a Teritorijalna odbrana Republike Bosne i Hercegovine prestala postojati. Štab Teritorijalne odbrane RBiH preformiran je u Glavni štab Oružanih snaga RBiH, čiji je prvi načelnik bio major Sefer Halilović. U procesu organizacijskog razvoja Armije početkom juna 1993. godine uvedena je dužnost komandanta Glavnog štaba OSRBiH, na koju je postavljen i koju je do kraja rata vršio potpukovnik i kasniji armijski general Rasim Delić.
To su bili formalni zakonski aspekti nastanka Armije, koja je istovremeno s formiranjem i ustrojavanjem svojih jedinica vodila odsudne bitke za odbranu države Bosne i Hercegovine i opstanak bošnjačkog naroda. Pod odbranom Bosne i Hercegovine ne treba, naravno, podrazumijevati samo teritoriju, već i ustavni poredak, uključujući osnovni konstitucionalni princip ravnopravnosti građana i naroda i druge, što je bilo iskazano u Platformi Predsjedništva za djelovanje u ratnim uslovima kao političkoj osnovi oružane borbe koju je vodila Armija RBiH. To je istovremeno bila i borba za opstanak bošnjačkog naroda, kojem u podneblju i okruženju u kakvom živi od trenutka u kojem je izborio pravo na nacionalno samoodređenje bez očuvanja države Bosne i Hercegovine nema ni pukog biološkog opstanka. To je historijska istina i politička stvarnost koju živimo i koju moramo neprestano ponavljati kako bi je što veći broj naših ljudi imao prisutnu u svijesti i prema njoj se ravnao. Prethodna historijska iskustva i periodi u kojima smo bili tolerirani kao vjerska skupina i nacionalno amorfna masa asimilacijskog materijala više se neće ponavljati. Balkansko velikodržavlje ne prašta samoodređenje “pogrešnog” nacionalnog identiteta.
Veličinu herojskog poduhvata odbrane zemlje koji je vodila Armija Republike Bosne i Hercegovine danas sagledavamo i kroz komparacije sa savremenim oružanim sukobima, u kojima daleko nadmoćniji agresor iskazuje uništavajuću moć svog oružja djelovanjem po civilima i naseljenim mjestima, ali i kroz poređenja s nivoom empatije, materijalne, vojne i političke podrške koju različite zemlje daju različitim žrtvama agresije. Priča o aktuelnom ratu u Ukrajini stvarna je i nepatvorena pohvala djelima i historijskom naslijeđu Armije, kakvu joj u Bosni i Hercegovini još nismo uspjeli izreći.
Ustrojavanje jedinica Teritorijalne odbrane i Armije RBiH u borbene formacije, njihova stalna dogradnja i reorganizacija, vršeni su istovremeno s intenzivnim borbenim djelovanjima koje su vodile. Početna slaba opremljenost i oskudno naoružanje, nedovoljna uvezanost pojedinih dijelova i druge slabosti u odnosu na materijalno-tehničku premoć i ustrojstvo snaga agresora za posljedicu su imali da je agresor u početnom periodu rata uspio ovladati s oko dvije trećine teritorije Bosne i Hercegovine.
U drugoj polovini 1992. godine Armija je počela pokazivati znakove narasle borbene sposobnosti. Najprije je uspjela u velikoj mjeri stabilizirati linije odbrane, a zatim preduzeti i ofanzivne akcije kojima je oslobodila dijelove teritorije, što je kao najvažniju posljedicu imalo onemogućavanje ostvarenja strateških ciljeva agresora u prvoj godini rata, u kojoj je njegova materijalno-tehnička, organizacijska i brojčana nadmoć bila na vrhuncu. Od početka 1993. pa do marta 1994. godine trajao je najteži period rata tokom kojeg je, u uvjetima potpune odsječenosti od svijeta i zatvorenosti svih puteva snabdijevanja, vođena borba na dva fronta, protiv dva agresora čiji je odnos prema budućnosti države Bosne i Hercegovine bio kompatibilan. U jesen 1993. godine pokrenut je i veleizdajnički projekt Fikreta Abdića kojim je otvoren treći front Armije i započet bratoubilački međubošnjački sukob u Krajini.
Nakon Vašingtonskog sporazuma u martu 1994. godine nastupio je period stabilizacije, konsolidacije, organizacijsko-formacijskog prilagođavanja i djelimične popune nedostajućim naoružanjem i materijalno-tehničkim sredstvima, koji su postepeno doveli do promjene odnosa snaga na ratištu. U toku jeseni i zime 1994. godine ostvareni su veliki borbeni uspjesi i oslobođena znatna teritorija. Početkom proljeća 1995. godine Armija je nastavila preduzimati borbena djelovanja, od kojih su neka izvođena u najsloženijim vremenskim i zemljišnim uvjetima. Nakon niza uspjeha, uslijedio je neuspjeh velike operacije deblokade Sarajeva.
Dodatni udarac, mada njihova sigurnost nije direktno zavisila od snaga Armije, već od garancija UN-a i njihovih zaštitnih snaga, predstavljao je pad zaštićenih zona UN-a Srebrenice i Žepe u ruke srpskih snaga, koje su na tom području izvršile genocid nad Bošnjacima. Nakon toga je uslijedila velika zajednička ofanziva Armije RBiH i hrvatskih snaga tokom koje je oslobođen znatan dio teritorije Bosne i Hercegovine. Prije potpunog poraza VRS-a, koji bi se nesumnjivo dogodio, međunarodni faktori različitim vrstama pritisaka, sve do direktnih prijetnji upotrebom vojne sile, zaustavili su operacije i isforsirali dejtonski diplomatski mehanizam za postizanje mirovnog rješenja.
Po okončanju rata Armija Republike Bosne i Hercegovine izvršila je demobilizaciju većine pripadnika svog ratnog sastava i započela prelazak na mirnodopsko funkcioniranje i profesionalizaciju. U augustu 1996. godine stupio je na snagu Zakon o odbrani Federacije Bosne i Hercegovine, kojim je utvrđena agenda za njenu integraciju u Vojsku Federacije, koja je funkcionirala do kraja 2005. godine. U nastavku procesa reforme odbrane, početkom 2006. godine Vojska Federacije integrirana je u današnje Oružane snage Bosne i Hercegovine. U okviru Oružanih snaga i dalje djeluje 2. pješadijski (rendžerski) puk, iza čijeg se bespolnog formacijskog naziva krije kadrovski vrlo mala i u pogledu nadležnosti ograničena struktura koja nema drugi zadatak nego da njeguje tradicije Armije Republike Bosne i Hercegovine, što god to u datim okolnostima značilo.
Ni Oružane snage, ni spomenuti puk u njihovom sastavu, nisu Armija Republike Bosne i Hercegovine, niti to mogu biti. One su oružana sila koja predstavlja primjeren izraz jedne drugačije, postdejtonske političke konstelacije odnosa i stvorene ustavno-pravne osnove. Ipak, dobro je znati da smo je jednom stvorili, da možemo i znamo kako, i ako nekad zatreba, kad bude najteže: Armija Republike Bosne i Hercegovine.
(stav.ba)
